نشریه معرفت اخلاقی
پیاپی 29 (بهار و تابستان 1400)

نظریه تکامل یا فرگشت، تاثیر بسیاری بر حوزه‌های فکری و فرهنگی گذاشته و به گمان برخی، باورهای دینی و اخلاقی را با چالش زیادی مواجه کرده است. برخی گفته‌اند، قدرت‌گرایی نیچه نیز مبتنی بر نظریه تکامل است. اخلاق تکاملی نیز به‌طور مسلم، برگرفته از نظریه تکامل می‌باشد. به نظر می‌رسد، این نظریه منافاتی با باورهای دینی و اخلاقی نداشته و علی‌رغم بطلان قدرت‌گرایی، اخلاق برگرفته از آن (اخلاق تکاملی)، به‌عنوان یکی از مصادیق اخلاق سکولار، می‌تواند ناظر به همه عناصر یک نظام اخلاقی، اعم از معناداری، واقعیت‌داری، توجیه عقلانی ارزش‌ها، ارایه راه برای تشخیص مصادیق رفتارهای با ارزش و بالاخره، تضمین عمل به ارزش‌های اخلاقی، سخن گفته و در تمامی این حوزه‌ها، از خود دفاع کند. در عین حال، به نظر می‌رسد، اخلاق تکاملی ناقص بوده، تاب برابری با اخلاق دینی را ندارد.

با وجود همه فواید نقد، که مهم‌ترین آنها از منظر اخلاق اسلامی، ایجاد زمینه اصلاح و رشد فردی و اجتماعی است، فضای سیاسی کشور و فعالیت‌های فعالان سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، چهره‌های معروف و سایر بازیگران عرصه سیاست، تفاوت محسوسی با نقطه مطلوب از نظر اخلاق اسلامی دارد. حفظ حدود اخلاقی، در کنار نقد و انتقادگری در عرصه‌ مسایل سیاسی اجتماعی، در گرو شناخت کافی نسبت به آموزه‌های دینی و شاخص‌های اخلاقی در عرصه نقد سیاسی اجتماعی است. هدف این مقاله، توصیف شاخص‌های اخلاقی برای آشنایی فعالان نقد با این شاخص‌ها و در نتیجه، رشد فرهنگ نقد در پرتو اخلاق‌مداری است. این تحقیق، با روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته و اطلاعات آن، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای گردآوری شده است. نتایج به‌دست آمده حاکی از این است که شاخص‌های عام اخلاقی نقد سیاسی اجتماعی عبارت است از: اخلاص، مهار احساسات و تمایلات، حق‌محوری، انصاف، دین‌محوری و ارزش‌گرایی اسلامی، خیرخواهی، عدالت‌طلبی، رعایت وفاق و اعتماد اجتماعی، تعاون و همیاری، رعایت مصالح معنوی جامعه، ادای حقوق برادران دینی، قانون‌گرایی، عدم ملاحظه منافع شخصی، توجه به مواضع دشمن، نصیت و مشارکت سیاسی، مصلحت‌سنجی و اولویت‌سنجی.

عالمان اخلاق، یکی از ناهنجاری‌های اخلاقی در حوزه زبان را «غیبت کردن» از دیگران برمی‌شمارند. درباره غیبت، پرسش‌هایی اساسی مطرح است: از جمله اینکه آیا غیبت کردن همواره بد است، یا ممکن است در برخی موارد، خوب تلقی شود؟ پاسخ به این پرسش، بر اساس معیارهای مختلف قابل تبیین است. در این پژوهش، بر اساس معیار قرب الهی به این پرسش پاسخ داده شده است. تحلیل گزاره‌‌های اخلاقی بر اساس این معیار، به این نتیجه رهنمون می‌شود که غیبت کردن بسته به شرایط واقعی، می‌تواند دارای ارزش اخلاقی مثبت یا منفی باشد. بنابراین، غیبت را می‌توان به دو دسته مذموم و ممدوح تقسیم کرد. به همین دلیل، در مواردی که غیبت موجب صلاح واقعی فرد و جامعه است، خوب و در شرایطی که موجب فساد اخلاقی فرد و جامعه است، بد می‌باشد. بر اساس این معیار، تمام استثنایاتی که در باب غیبت بیان شده را می‌توان مصادیقی از غیبت مذموم شمرد که منجر به مفاسد واقعی فردی و اجتماعی می‌شوند. روش این نوشتار، کتابخانه‌ای توصیفی تحلیلی است.

یکی از مسایل قابل توجه در عرفان این است که آیا استکبارستیزی با عرفان قابل جمع و یا با آن ناسازگار است؟ این مقاله با بررسی گفتار و رفتار امام راحل (ره)، در صدد است که اولا جلوه‌هایی از روحیه و رفتار استکبارستیز را از طریق بیان نمونه‌هایی از سیره و سخن ایشان به نمایش بگذارد. ثانیا، تحلیلی عرفانی از آن ارایه دهد. بدین منظور، ابتدا حکایاتی از رفتارهای استکبارستیز امام در دوران‌های مختلف حیات ایشان و در برابر طیف‌های مختلفی از مستکبران، بیان شده و در ادامه، برخی سخنان ایشان علیه مستکبران و جبهه استکبار به صورت عام، که به گونه دیگری از روحیه استکبارستیزی آن عارف بالله حکایت می‌کند، ارایه گردیده است. سپس، تحلیلی عرفانی از این مسیله، که چگونه می‌شود یک عارف از روحیه‌ای حماسی و استکبارستیز برخوردار گردد و چگونه این دو جنبه شخصیتی در فردی همچون امام راحل و یا هر فرد دیگری قابل جمع‌اند، ارایه گردیده است. در این بخش، با تذکر این نکته که استکبارستیزی بر سه عنصر «شجاعت»، «ظلم ستیزی» و «ایثار» استوار است، تاثیر عرفان حقیقی بر حصول و تقویت این سه فضیلت انسانی تبیین گردیده است. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای است.

از جمله اموری که در شناخت بهتر حقیقت هر چیزی تاثیر بسزایی دارد، شناخت ویژگی‌های آن است. از سوی دیگر، رسیدن به سعادت خواست همه انسان‌هاست و قرآن کریم این معجزه جاودان حضرت محمد (ص)، کامل‌ترین کتاب آسمانی برای هدایت بشر به سوی سعادت و کمال حقیقی اواست. بنابراین، قرآن بهترین و مطمین‌ترین منبع برای شناخت ویژگی‌های سعادت حقیقی می‌باشد. هدف این پژوهش این است تا ویژگی‌های سعادت حقیقی بر اساس قرآن کریم شناخته شود؛ چرا که شناخت ویژگی‌ها به شناخت دقیق‌تر خود سعادت منجر خواهد شد. بدین منظور، در این پژوهش تلاش می‌شود با بیان و تحلیل سخنان برخی مفسران و متفکران اسلامی، ویژگی‌های سعادت از قرآن به‌دست آید. ویژگی‌های سعادت، که در این پژوهش از آنها بحث شده است، عبارت‌اند از: همه انسان‌ها فطرتا خواهان سعادت هستند. سعادت ذاتا امری مطلوب است. سعادت امری است اکتسابی. همچنین، سعادت امری است انتخابی که با اختیار در ارتباط است. حقیقتی ذومراتب و جاودان است. در نهایت، رحمتی است که اختصاص به مومنان دارد.

اساسا نیت، به‌عنوان روح و حقیقت عمل، نقشی تعیین کننده در ارزش عمل دارد. هرچه نیت عمل خالص‌تر باشد، آن عمل ارزشمند‌تر است. در مقابل، هر میزان که نیت ناخالص شود، عمل را به همان اندازه بی ارزش و حتی دارای ارزش منفی می کند. به عبارت دیگر، «نیت» دارای درجه و رتبه است. اما اینکه چه عواملی موجب شکل‌گیری این مراتب است، سوالی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته و این مقاله در صدد پاسخ به آن است. .توجه به این عوامل می تواند، انسان را در کیفیت بخشیدن به عمل خود یاری رساند. این مقاله، به روش توصیفی تحلیلی و با مطالعه آیات و روایات و مراجعه به منابع تفسیری، اخلاقی و روایی، به بررسی عوامل موثر در مراتب نیت از دیدگاه آیات و روایات می‌پردازد. نتایج تحقیق حاکی از این است که معرفت، ایمان، توجه و محبت، به‌عنوان عوامل شکل دهنده نیت، هرقدر ارتقا پیدا کنند، نیت هم به شکل متناظر با آنها تعالی می‌یابد، توفیق الهی در مرتبه‌ای بالاتر از سایر عوامل در تحقق نیت مطلوب موثر است.

غذای حلال و تاثیر آن بر تربیت انسان و داشتن نسلی پاک و صالح، همواره در آموزه‌‌های دین اسلام مورد تاکید بوده است. هدف این پژوهش، بررسی و تبیین نقش غذای حلال بر رشد جنین و شکل‌گیری شخصیت اخلاقی کودک است. بدین منظور، این نوشتار با رویکرد توصیفی و تحلیلی، به مطالعه و بررسی آیات قرآن کریم، روایات و آثار مرتبط و استنباط از آنها پرداخته است. نتایج تحقیق بیانگر این است که بین تغذیه و شکل‌گیری شخصیت اخلاقی کودک هم رابطه مستقیم و هم رابطه غیر‌مستقیم وجود دارد. غذای حلال یا طیبی که مادر در دوران بارداری مصرف می‌کند، به صورت مستقیم از طریق خون و وراثت به جنینی که از مادر تغذیه می‌کند، منتقل می‌شود. در این صورت، هم بر رشد جسمی و تکامل اندام‌های جنین موثر است و هم به دلیل تاثیر‌گذاری مستقیم بر رفتار و کردار مادر، در بروز رفتار آتی کودک و بینش‌ها و گرایش‌های عملی او نیز تاثیرگذار است. همچنین، غذای حلال به صورت غیر‌مستقیم بر خلق و خوی مادر تاثیرگذار بوده و توسط حامل‌های وراثت منتقل شده، در منش و رفتار آتی کودک ظهور می‌یابد.